Para Hikayeleri

Nümismatik (Para bilimi) açıklanmamış pek çok tarihi olayının çözülmesinde etkin bir şekilde yol almamızı sağlamış olup arkeoloji ve tarihlede yakından ilgilidir. Batı dünyasında da olduğu gibi Üniversitelerimizin Tarih ve Arkeoloji lisans bölümlerinde Nümismatik konusu bu bölümlerin müfredatına dahildir.

Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk banknotlar Sultan Abdülmecit tarafından 1840 yılında " Kaime-ı Nakdiye-ı Mutebere " adıyla, bugünkü dille "Para Yerine Geçen Kâğıt", bir anlamda para olmaktan çok faiz getirili borç senedi veya hazine bonosu niteliğinde olmak üzere çıkarılmıştır. Bu paralar elle yapılmış ve her birine de resmi mühür basılmıştır. Bu Kaimelerin (Kaime bir süre sonra halk dilinde Gayme şeklinde kullanılmış ve günümüze dek gelmiştir)) zaman içerisinde taklidinin kolayca yapılması ve kâğıt paraya olan güvenin azalması nedeniyle 1842 yılından itibaren matbaada bastırılmasına başlanmış, el yapımı olanlarla değişimi yapılmıştır.

Osmanlı yönetimi, 1915 yılından itibaren altın ve Alman hazine bonolarını karşılık göstererek dört yıl boyunca, yedi tertipte toplam 160 milyon liranın üzerinde banknot çıkarmıştır. Bu banknotlar "evrak-ı nakdiye" adı altında Türkiye Cumhuriyeti'ne intikal etmiştir. Cumhuriyet Dönemi Banknotları Osmanlı İmparatorluğu'ndan intikal eden evrak-ı nakdiyeler Cumhuriyetin ilk yıllarında para bastırılamadığından, 1927 yılı sonuna kadar tedavülde kalmıştır.

Osmanlı madeni paraları ise 1922 yılına dek basıldı (Darb edildi) ve 23 Ekim 1923 yılı sonuna dek resmi olarak kullanılsada 1927 de tamamen tedavülden kalktı.

Osmanlı Madeni Parası

Yukarıdaki gümüş 10 Kuruş Sultan Vahdettinin ilk cülus yılında basılan son Osmanlı paralarından biridir.Osmanlı dönemi paralarında basım (darb) yeri olarak İstanbul yerine Kostantiniyye olarak geçmektedir.Bu paranın 2.cülus yılına ait çil kondisyonda olanların koleksiyon değeri 10.000 USD’ye alıcı bulabilmektedir.

Devletin dışında pul para olarak adlandırılan yukarıdaki resimdeki gibi (1901 de İzmir belediyesince çıkarılan 1 kuruş) belediyelerin çıkardığı paralarda mevcuttur.

Türkiye Cumhuriyeti ilk banknotları dönemin Maliye Bakanı Abdülhalik Renda başkanlığında komisyon 9 aylık bir çalışma sonunda sırasıyla 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 liralık kupürlerden oluşan Birinci Emisyon Grubu banknotların basılması kararını almış ve basım işi İngiliz firması olan Thomas De La Rue'ya verilmiştir.

Bu banknotlar, filigranlı kâğıtlara kabartma olarak basılmıştır. Bu emisyon grubundaki banknotlar 1 Kasım 1928 Harf Devrimi'nden önce bastırıldığı için ana metinleri eski yazı Türkçe, kupür değerleri ise Fransızca olarak yazılmıştır. İlk Türkiye Cumhuriyeti banknotları olan Birinci Emisyon Grubu banknotlar 5 Aralık 1927 tarihinde dolaşıma çıkarılmıştır. Tedavüldeki mevcut evrak-ı nakdiyeler 1927 tarihinden itibaren dolaşımdan çekilerek Eylül 1928 de değerlerini yitirmişlerdir.

1927 yılında basılan Cumhuriyet Dönemi İlk Paramız-Halk arasında paranın ön yüzündeki görsele ithafen Çiftci Parası şeklinde adlandırılmıştır.

Yine 1927 yılında Cumhuriyet Dönemi ilk Türk paralarından 5 ve 10 TL ler.

Bu paralarda Halk arasında paranın ön yüzündeki görsele ithafen Bozkurtlu veya Kurtlu Para olarak adlandırılmıştır.

1927 başında bastırılan 1- 5-10 TL lik banknotlarda Atatürk resmi olmasada aynı yıl(1927)sonuna doğru bastırılan 50-100-500-1000 TL lerde Atatürk resmi vardır.

İlk emisyonun en değerli parası 1000 TL.Halen çok yüksek koleksiyon değerine sahip bu para ve diğer hikayesi olan bazı paraların hikayesi aşağıda paylaşılacaktır

Ancak hikayelere geçmeden madeni paralarımızlada ilgili bir özet yapacak olursak;

Türkiye Cumhuriyeti devleti ilk madeni paralarını harf devrimine dek 1924/1925 yılında basmıştır. Tedavüle çıkarılan ilk madeni paralar; 100 Para, 5 Kuruş, 10 Kuruş ve 25 kuruş (Manda Gözü 25 lik) eklenmiştir.

100 Para

  5 Kuruş

10 Kuruş

25 Kuruş

100 Para

Bu paraların ön yüzünde Türkiye Cumhuriyeti ve basım tarihi arka yüzünde ise paranın değeri (100 para-10 kuruş gibi) yazmaktadır.

 Harf devrimi sonrası ilk kez Latin harfleriyle bir yüzüne Türkiye Cumhuriyeti diğer yüzüne Atatürkün silueti eklenen paralar aşağıdaki resimlerde örnekleri olan 100 kuruş 1934 yılında diğerleri ise 1 kuruş, 5 kuruş, 10 kuruş, 25 kuruş ve 50 kuruş olarak 1935 yılında basıldı.Ön yüzde Cumhuriyet değil Cümhuriyet yazılıdır.

100 Kuruş

50 kuruş

25 Kuruş

1 Kuruş

Paralarımızın hikayesine dönersek;

1-İlk Emisyon 1000 TL’nin hikayesi-

Koleksiyoncular tarafından Türk paraları içinde koleksiyon değeri en yüksek banknotu İngiltere Thomas de la Rue Matbaasında basılan 1.Emisyon 1000 TL dir.

1927 yılında basılan 1. emisyon 1000 lira 1939'da tedavülden kaldırıldı.Tedavülde kaldığı yaklaşık 12 yılda 15.374 adet basıldı. 1939'da tedavülden kaldırıldığında 23 adeti (Kayıp,yangın,koleksiyon vb nedenlerle) değişim için Merkez Bankasına iade edilmedi. İade edilmeyen 23 banknottan bugüne sadece 7 adedinin ulaştığı tahmin diliyor.Bunlardan 2-3 tanesinin yurt dışında olduğu tahmin ediliyor. 

Fotoğraftaki aktör (Toprağı bol olsun!)Steve McQueen’in ciddi bir Türk Lirası Banknot koleksiyoneri olduğu konuya ilgi duyanlarca bilinmekte ve bu ilgisi Türk Banknot koleksiyonlara değer katmaktadır.(1.Emisyon 1000 TL nin yanında resimdeki Borazanlı İnönü olarak adlandırılan çok değerli ve nadir1000 TL ve 2.Emisyon yine çok nadir Atatürk resimli paraları Çil durumda kendisindedir)

1000 TL lik tarihi banknotun tedavüle çıktığı 1927 yılında 1. emisyon 1000 lira tedavülde kaldığı sürede büyük bir ekonomik değere sahipti. Bu yönüyle çoğunlukla bankaların ve büyük tüccarların elinde bulunuyordu. Hem tedavülde olduğu dönemki mali büyüklüğü hem de günümüze ulaşan az sayıdaki baskı adedi bu paraya Türkiye'nin en değerli banknotu niteliği kazandırıyordu.

1.Emisyon 1000 liranın ön yüzünde Atatürk portresi, arka yüzünde ise Sakarya Demiryolu Hattı'nın Geyve Boğazı kısmına ait görsel yer almaktadır.

"Üzerinde, dönemin Maliye Bakanı Mustafa Abdülhalik Renda'nın imzası olan banknot, harf inkılabından önce basıldığı için 'Türkiye Cumhuriyeti' ibaresi Osmanlı Türkçesi ile yazılmış. Ayrıca Fransızcanın o dönem diplomatik dil olması sebebiyle parada Fransızca kelimelere de yer verilmiştir.Bu paranın değeri tedavüle çıktığı dönemde 1000 Cumhuriyet altını karşılığı idi.

İlk Emisyon 1000 lira, 10 Şubat 2022 de bir müzayedede 800.000 TL’ye (Yaklaşık 60.000 USD’ye) asgari limit konarak satışa çıkarıldı. Konu para 800.000 TL nin üzerine çıkmasına ragmen alt limite ulaşmadığından satılmadı.

Konu paraya Merkez Bankası ve Yapı Kredi Bankası tarafından 100.000 Amerikan Doları teklif verilmiş ancak Yapı Kredi Bankası teklifin Merkez Bankasından geldiğini öğrendiğinde Merkez Bankası lehine müzayededen çekildi ancak satıcının bu paraya razı olmaması ve 150.000 USD veya yakın bir teklif civarı para istemesi sonucu satış gerçekleşmedi, Türkiyede bilinen 3 adedin TCMB-YKB-ve Sultanahmette çok meşhur bir köftecinin koleksiyonunda olduğu söylenmektedir.

2-Batan Geminin Paraları;

Türkiye'de basılan ilk para 1958 yılında 5.Emisyon III. Tertip 100 Liralık banknottur. 3 Ekim 1931 tarihinde banknot ihracı imtiyazı münhasıran Merkez Bankasına verilmiştir. 2. İkinci Emisyon (E2) Grubu Banknotlar Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kurulduktan sonra, harf devriminden önce basılan eski yazılı banknotlar, latin alfabesi ile basılmış yeni banknotlarla değiştirilmiştir. Latin alfabesi ile hazırlanan yeni banknotlar, 50 Kuruş, 1, 2 1/2, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 Türk liralık olmak üzere 9 farklı değerde basılmıştır.

2.Emisyon paraları Atatürk ve İnönü portreli olarak ayrı ayrı basılmıştır.İnönü portreli olarak İngilterede basılan ve Yorkshire isimli gemiyle Türkiyeye teslim edilmek üzere yola çıkan 50 Kuruş ve 100 Liraların ilginç bir hikayesi vardır.

 Paraların teslimi için İngiltere’den yola çıkan‘Union Jack’ bandralı (İngiliz bayrağının lakabı) Yorkshire isimli bir gemi Avrupa’nın bazı limanlarına uğradıktan sonra İstanbul ‘dan önceki son limanı Pire limanınada uğrar.Geminin iki haftalık seferi sonunda İstanbul’da yükün teslimatı yapmasına çok az kalmıştır.

Batan Gemi-İnönü 50 Krş (Nadir Değil)  

Batan Gemi-İnönü 100 Lira(Çok Nadir)

YorkShire Gemisi

Paraların teslimi için İngiltere’den yola çıkan‘Union Jack’ bandralı(İngiliz bayrağının lakabı) Yorkshire isimli bir gemi Avrupa’nın bazı limanlarına uğradıktan sonra İstanbul ‘dan önceki son limanı Pire limanınada uğrar.Geminin iki haftalık seferi sonunda İstanbul’da yükün teslimatı yapmasına çok az kalmıştır.

16 Nisan 1941de Pire limanındaki York Shire gemisi seyir hazırlıklarını tamamlar ve İstanbul’a harekete hazırlandığı sırada Yunanistan’a hava saldırısı düzenleyen Naziler kıyı boyunca tüm ticari gemileri bombardımana tutarlar ve gemi kısa sürede batar.Tehlike geçip halk dışarı çıktığında İnönü portreli Türk banknotlar Piraeus limanının üzerinde yüzmektedir. Haber kısa sürede tüm şehre yayılır. Manzarayı gören genç-yaşlı, çoluk-çocuk yüzlerce yoksul Yunanlı çantalarla, torbalarla suya girerek ve basit sandallarla yüzen paraları toplamaya başladılar.

O tarihte savaş nedeniyle parası oldukca prestijli olan Türk Lirasına sahip olmak için Pire ahalisi adeta birbirleriyle adeta yarıştılar.O tarihte resmi olarak 23.000 Drahmi 1 TL’ye eşitsede karaborsada 30.000 drahmi 1 TL civarındaydı.Haber Ankara’ ya telgrafla ulaştığında İsmet İnönü geminin batması, banknotların kaybı üzerine bu banknotların tedavüle çıkışının iptal edilme talimatını veriyor. Konu aynı zamanda Yunan makamlarına da bildirilir. Batıktan çıkarılan paralar Türk Hükümeti’ne teslim edilir. Bu banknotlar daha sonra T.C Merkez Bankasının kurduğu bir imha komisyonu tarafından İzmit SEKA’da 1955 yılında imha edilir.Ancak ne kadar imha edilsede banknotlardan önemli bir kısmı bu imhadan kurtulmuştur.O dönemin şartlarında iletişim imkanları dikkate alındığında Hükümet kararları özellikle taşrada çok daha sonraları öğreniliyor ve taşradaki halkın bu konuda bilgisi yeterince olamıyordu.

Pire limanında halk tarafından toplanan banknotlarımız Yunan’lı ve Gayrimüslim tüccarlar tarafından özellikle taşra illerinde yapılan alışverişlerle halka veriliyordu. O dönemde peş peşe tedavüle çıkan İnönü resimli paralar ile halkın kafası karışmış ve hangisinin geçerli hangisinin geçerli olduğuna tam vakıf olamamıştır. Böylece bu banknotlar resmi olmayan şekilde halk arasındaki alışverişlerde uzun süre, yıllarca tedavül etmiştir.Bu paralardan 100 liralar nadir olsada 50 kuruşlar piyasada kolayca bulunmakta ve geminin batış izini taşıyan deniz suyu lekeleri bu paraların tamamına yakınında vardır.

3-Fındık Toplayan Köylü Kızlar Resimli 5 Liralar;

Burada bahsedeceğimiz konuTCMB tarafından 1952 yılında, 5. emisyon, 1. tertip olarak tedavüle çıkarılan 5 liralık banknotla ilgilidir.Bu para ingiltere’de basıldı ve 1978 yılına kadar kullandı.Bu 5 liralık banknote’ların ön yüzünde Atatürk portresi, arka yüzünde ise bu yazının objesi fındık toplayan köylü kızları resmi mevcuttur.

Dikkat edilirse paranın arka yüzündeki resimde 3 kız var. Ancak resmin aslında 4 kız olarak planlanmıştır.Bu resimdeki kızlardan birinin neden resimden çıkarıldığı ile ilgili kesin bilgi olmasada,tasarım sebebiyle çıkarıldığı iddia edilmektedir. İddia edilen resim gerçektir ve bu resmin orjinali Kapalı Çarşıdaki Esnaflardan Çarşı Mezat sahibi Mehmet Çetin’in arşivinde tarafımdanda görülmüştür.

Bu banknot yüzünden diğer 3 kızdan biri 1957 yılında TCMB’yi mahkemeye veriyor. Şöyle ki; 1957 yılında, 15. asliye hukuk mahkemesinde vekillerinin (fotoğraftaki 3 kızdan biri ama kim olduğu bilinmiyor) isteği üzerine İG ve CO isimli iki avukat tarafından bir dava açılıyor. Dava konusu olarak paranın elden ele gezmesinin para üzerindeki resimde bulunun kızların kişilik haklarını zedelendiği ve bu sebeple paranın tedavülden kaldırılmasının istenmesidir.

Avukatlar davayı “müvekkilemin de bulunduğu resmin 5 liralık banknotlarda kullanılması neticesinde, resminin elden ele dolaştığını, mahremiyetinin kalmadığı, bu suretle şahsi hakkına tecavüz edilmesinden mütevellit, söz konusu resmin kullanılmasına mani olunmasını talep etmekteyiz” diyerek sunuyorlar mahkemeye.

15. asliye hukuk mahkemesi devam eden duruşmalar sonucunda bu davanın hukuki değil ticari bir dava olduğunu belirterek, davanın ticaret mahkemesinde görülmesine karar veriyor. avukatlar da bu davayı ticaret mahkemesinde takibe başlıyorlar, ancak davanın sonucu hakkında ayrıntılı bilgiye ulaşılamıyor.

Fakat davaya konu olan resimdeki kızlardan biri olan haziran 2010’da vefat eden Fatma Ateş, verdiği bir röportajda, fotoğraflarının basılmasıyla ilgili oldukça olumlu yorumlarda bulunmuş: "fındık toplarken çekilen ve beş liranın arkasında konulan fotoğraf beni çok gururlandırmıştı. hiçbir şey talep etmememe rağmen o zaman bana telif ödemişlerdi." demiştir.

Son olarak Yabancı Para,Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti dönemi paraları koleksiyonu yapanlar hem Tarih bilgilerini zenginleştirecek hem hoş bir hobiye sahip olmanın yanında koleksiyonlarının ciddi bir yatırım olacağını söyleyebilirim.

Osmanlı paraları koleksiyonu için sadece son 6 padişaha ait olanlar yasaldır ve bu paraları birçok ülkede basılsada (Mısır Cezayir,Tunus,Bağdat gibi) Istanbulda basılanlarda basım yeri olarak Istanbul yerine Kostantiniyye yazmaktadır.

Daha önceki döneme ait paraları için koleksiyoncu belgesine sahip olmanız yanında koleksiyonunuzu Arkeoloji Müzesi ilgili birime beyan etmeniz gerekir.

Şükrü Özcan 80 Gv.